Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła choroba o złożonej, genetyczno-immunologicznej patogenezie, która stanowi istotne wyzwanie zarówno dla pacjentów, jak i systemu opieki zdrowotnej. Charakteryzuje się ona uporczywym świądem, znaczną suchością skóry oraz nawrotowym przebiegiem. U jej podłoża leżą zaburzenia bariery naskórkowej, często wynikające z mutacji filagryny, oraz nadaktywność układu odpornościowego, której sygnalizacja odbywa się m.in. poprzez szlak JAK-STAT. Choć najczęściej dotyczy dzieci, coraz więcej przypadków obserwuje się także u dorosłych.
Emolienty – filary codziennej pielęgnacji
W codziennej praktyce aptecznej, farmaceuta jest często pierwszym specjalistą, do którego pacjent z problemem suchej i swędzącej skóry kieruje swoje kroki. Podstawą i najważniejszym elementem profilaktyki nawrotów AZS jest codzienne, systematyczne stosowanie emolientów, wielokrotnie w ciągu dnia oraz każdorazowo po kontakcie z wodą. Farmaceuta powinien służyć radą w doborze odpowiednich produktów, akcentując znaczenie składu – obecności ceramidów i lipidów – oraz konieczność unikania substancji zapachowych. Kluczowe jest również przypomnienie pacjentom o zasadach pielęgnacji, w tym o krótkich, letnich kąpielach i eliminacji drażniących detergentów, co jest niezbędne dla wsparcia i odbudowy uszkodzonej bariery ochronnej skóry.
Bezpieczne stosowanie leków miejscowych
W przypadku zaostrzeń objawów, konieczne staje się włączenie miejscowych glikokortykosteroidów (GKS). Rolą farmaceuty jest tu przede wszystkim edukacja w zakresie bezpiecznego użytkowania tych preparatów: aplikacja do dwóch razy dziennie, przez możliwie krótki okres, w dawkach adekwatnych do powierzchni zmian. Należy bezwzględnie ostrzec pacjenta przed nadmiernym lub długotrwałym stosowaniem, które grozi skutkami ubocznymi. Ponadto, farmaceuta musi poinformować, że wrażliwe obszary, takie jak twarz i fałdy skórne, wymagają stosowania łagodniejszych GKS lub alternatywnych preparatów, takich jak miejscowe inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus).
Znaczenie diety i suplementacji
Kwestia diety w AZS wciąż budzi liczne kontrowersje. Choć pacjenci często wierzą w bezpośredni związek pokarmów z nasileniem objawów, aktualne dowody naukowe wskazują, że eliminacja produktów spożywczych nie powinna być rutynowym elementem terapii. Fundamentem postępowania żywieniowego jest utrzymanie prawidłowej bariery skórnej poprzez zbilansowane odżywienie i pielęgnację. Farmaceuta powinien zatem odradzać nieuzasadnione diety eliminacyjne, a wszelkie decyzje o restrykcjach uzależniać od rzetelnej, potwierdzonej diagnostyki alergologicznej. Co więcej, w profilaktyce alergii i AZS, coraz większy nacisk kładzie się na wczesne wprowadzanie potencjalnie alergizujących pokarmów. Jeśli chodzi o suplementację, probiotyki i prebiotyki wykazują umiarkowaną skuteczność (zwłaszcza u dzieci), natomiast kwasy tłuszczowe omega-3 i witamina D są kierunkiem obiecującym, ale wciąż badanym.
Kompleksowe podejście w leczeniu choroby
Skuteczne leczenie AZS wymaga podejścia wielokierunkowego. Farmaceuta odgrywa istotną rolę w zachęcaniu pacjentów do prowadzenia dziennika objawów, co ułatwia identyfikację czynników nasilających dolegliwości (np. stres, zmiany temperatury). W sytuacji, gdy prawidłowe leczenie miejscowe nie przynosi oczekiwanej poprawy, należy zasugerować pacjentowi konsultację dermatologiczną. Lekarz ma wówczas możliwość włączenia zaawansowanej terapii systemowej – od tradycyjnej immunosupresji (cyklosporyna, metotreksat) po nowoczesne leki biologiczne (dupilumab) i inhibitory JAK, które rewolucjonizują leczenie ciężkich postaci choroby, oferując szybkie działanie przeciwświądowe i przeciwzapalne, choć wymagają ścisłego monitorowania.
Podsumowując, skuteczna terapia atopowego zapalenia skóry opiera się na ciągłej i ścisłej współpracy pacjenta, farmaceuty i lekarza, gdzie rola farmaceuty koncentruje się na edukacji, wsparciu w prawidłowej pielęgnacji oraz doradztwie w zakresie bezpiecznego stosowania leków, przy jednoczesnym unikaniu niepotrzebnych restrykcji dietetycznych.
Bibliografia
- Davis DMR et al. Guidelines of care for the management of atopic dermatitis. JAAD, 2024.
- Wollenberg A. et al. European guideline (EuroGuiDerm) for treatment of atopic dermatitis – update 2025.
- American Academy of Dermatology / AAAAI. Atopic dermatitis clinical guideline update, 2023.
- Yoon S. et al. Safety of systemic Janus kinase inhibitors in atopic dermatitis. 2024.
- Bissonnette R. et al. Long-term safety data for dupilumab: 5-year study. JAAD, 2024.
- StatPearls. Topical corticosteroids – usage and FTU concept, 2023.
- Polskie Towarzystwo Dermatologiczne. Rekomendacje dotyczące leczenia AZS,
- Rola mutacji w genie filagryny w etiopatogenezie atopowego zapalenia skóry. Przegląd piśmiennictwa. Tomasz Hawro, Anna Sysa-Jędrzejowska, Joanna Narbutt
- Du Toit G. i wsp. (2015), LEAP Study, New England Journal of Medicine, 372:803–813.
- Jiang W, Ni B, Liu Z, et al. The role of probiotics in the prevention and treatment of atopic dermatitis in children: an updated systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Pediatr Drugs 2020; 22: 535-49.
Zgodnie z powszechnie stosowanymi kryteriami diagnostycznymi (np. Hanifina i Rajki), do postawienia diagnozy zazwyczaj wymagane jest spełnienie co najmniej trzech z czterech poniższych kryteriów głównych:
Świąd skóry: Uporczywe, bardzo silne swędzenie skóry, które często nasila się w nocy i może prowadzić do ciągłego drapania i problemów ze snem. Jest to objaw niezbędny do rozpoznania.
Przewlekły i nawrotowy przebieg choroby: Okresy zaostrzeń (nasilenia objawów) przeplatają się z okresami remisji (ustąpienia lub złagodzenia objawów).
Typowe umiejscowienie zmian skórnych: Lokalizacja zmian różni się w zależności od wieku:
Niemowlęta (do 2. roku życia): Twarz (policzki, czoło, owłosiona skóra głowy), a także wyprostne powierzchnie kończyn. Okolica pieluszkowa zazwyczaj jest wolna od zmian.
Dzieci starsze i młodzież: Zgięcia stawowe (doły łokciowe i podkolanowe), nadgarstki, grzbiety rąk i stóp, szyja, okolice oczu i ust.
Dorośli: Twarz, szyja, dłonie, stopy, zgięcia stawowe.
Atopia u pacjenta lub w wywiadzie rodzinnym: Występowanie innych chorób atopowych (jak astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa, atopowe zapalenie spojówek) u pacjenta lub w jego bliskiej rodzinie.
